Historyczna prezydentura Lopeza Obradora. Jak Meksyk odszedł od neoliberalizmu i osiągnął sukces

Sylwester Uba

Urzędujący prezydent Meksyku może zakończyć swoje rządy spokojny o ocenę własnego dziedzictwa. Zdecydowana poprawa sytuacji materialnej ludzi, hojne programy socjalne i imponujące rządowe projekty inwestycyjne napędzające gospodarkę przy zachowaniu świetnych wskaźników makro – tak się to robi w Ameryce Środkowej. Następczyni AMLO zapowiada, że będzie kontynuować budowę gospodarki dla ludzi, nie tylko dla kapitału.

Nazwa największego kraju Ameryki Środkowej to Meksykańskie Stany Zjednoczone. Tamtejszy rytm polityczno-gospodarczy można rozpatrywać w sześcioletnich okresach, gdyż co sześć lat wybiera się tam prezydenta (szefa rządu), gubernatorów poszczególnych stanów oraz senatorów. W cykl ten wpisują się również wybory deputowanych do Kongresu Unii (niższa izba parlamentu), którego kadencja trwa trzy lata. Tym samym 2 czerwca 2024 r. obywatele Republiki Meksykańskiej zdecydowali o składzie całego parlamentu oraz wybrali najwyższych przedstawicieli władzy wykonawczej na poziomie federalnym i 9 z 32 gubernatorów. Końca dobiegła rozpoczęta w 2018 r. kadencja prezydenta Andreasa Manuela Lopeza Obradora (AMLO), przez niego samego nazwana okresem „czwartej transformacji”.

AMLO odchodzi w chwale

Następczynią popularnego AMLO została Claudia Scheinbaum, pierwsza kobieta na stanowisku głowy państwa w historii Meksyku. Scheinbaum była znana do tej pory jako burmistrzyni Miasta Meksyk, a jednocześnie wieloletnia polityczka partii Morena (Movimiento Regeneración Nacional – Ruch Odnowy Narodowej), założonej przez Lopeza Obradora. Scheinbaum należała również do grona zaufanych współpracowników dotychczasowego prezydenta. Zwyciężyła w pierwszej turze wynikiem 59,76%, co oznaczało miażdżącą, 32-procentową przewagę nad kandydatką z drugim rezultatem. Jest to najbardziej spektakularne zwycięstwo w historii meksykańskiej demokracji. Stanowi też niewątpliwie wyraz poparcia społeczeństwa dla polityki zainicjowanej przez AMLO. Scheinbaum zapowiada jej kontynuację. Czym zatem moreniści w ciągu minionych sześciu lat zaskarbili sobie zdecydowane poparcie Meksykanów?

Kilka ogólnych wskaźników makroekonomicznych dobrze pokazuje, jak w ciągu tych sześciu lat Meksyk rozwinął się gospodarczo, odchodząc od polityki neoliberalnej zainicjowanej 1982 r. przez schyłkowy reżim Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej. Międzynarodowy Fundusz Walutowy prognozuje, że w 2024 r. Meksyk stanie się dwunastą gospodarką świata awansując z miejsca piętnastego. W sensie nominalnym oznacza to wzrost z ok 1,40 do 2 bilionów dolarów generowanych przez gospodarkę tego państwa. Ten optymistyczny scenariusz zapewne sformułowany został na bazie sensownego przypuszczenia, że Meksyk utrzyma pozycję lidera wśród eksporterów do USA, którą osiągnął w roku 2023 wyprzedzając Chiny¹.

Rząd w Waszyngtonie podejmuje coraz intensywniejsze starania, by obniżyć intensywność wymiany handlowej z azjatyckim molochem rządzonym autorytarnie przez partię komunistyczną. Stany Zjednoczone chętniej wybierają współpracę ze swoim południowym sąsiadem, z którym połączone są silnymi więzami ekonomicznymi od 1994 r. Oba te państwa wraz z Kanadą stworzyły wówczas wspólną przestrzeń gospodarczą – NAFTA, która obecnie jest największym związkiem tego typu, większym od Unii Europejskiej.

Przewidywany przez MFW imponujący rozwój Meksyku na najbliższe lata opiera się przypuszczalnie również na fakcie, że przez ostatnie dwie dekady kraj ten znajdował się w dobrej kondycji makroekonomicznej i nic nie wskazuje na to, by miałoby się to pogorszyć w przyszłości. Bezrobocie w styczniu 2024 osiągnęło rekordowo niski poziom – 2,7%. Towarzyszyła mu rosnąca aktywność zawodowa: liczba ludności ekonomicznie aktywnej przekroczyła po raz pierwszy w historii 61 milionów. Wynikami tymi lubił się chwalić rząd AMLO, trzeba jednak uczciwie przyznać, że oficjalne bezrobocie nigdy nie było wysokie. Jego najwyższe poziomy notowano w okresach międzynarodowych perturbacji, takich jak kryzys finansowy z 2008 r. oraz pandemia COVID-19.

Poziom bezrobocia w Meksyku w okresie styczeń 2006 – styczeń 2024. Źródło: INEGI

Dodać warto, że oba te zawirowania wywołały ujemny wzrost PKB (-6,3% w 2009 r. oraz -8,9% w 2020 r.)³ oraz relatywnie wysoką inflację : 6,53% w 2008 r. i ponad 7% w latach 2020 i 2021⁴. W obu przypadkach rząd meksykański sprawnie potrafił wyjść z recesji – np. według najnowszych danych inflacja wynosi 4,4%, a tempo w wzrostu gospodarczego oscyluje wokół 3%. Osiągnięcia te nie dokonały się jednocześnie kosztem gwałtownego zadłużenia. Okres pandemii charakteryzował się wzrostem długu publicznego z 51 do 58% (rok 2022), jednak od tego czasu został on nieco zbity: w 2023 r. wyniósł 53,1% a w 2024 r. może wynieść ok 54%⁵. Poprzedni rok oznaczał dla Meksyku również rekordowy napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich, który przekroczył 36 miliardów dolarów⁶. Połowa tych środków trafiła do sektora wytwórczego.

Poziom inflacji w Meksyku w latach 1996 – 2024. Źródło: INEGI

Pieniądze dla ludzi

Polityka społeczna przyjęta w 2018 r. przez AMLO umożliwiła pięciu milionom Meksykanów wyjście z biedy. Wynik ten, chętnie przytaczany na rządowych konferencjach prasowych, osiągnięto m.in. dzięki programom socjalnym i rozbudowie infrastruktury. Większość tych programów realizuje Secretaria de Bienestar, które de facto stanowi ministerstwo dobrobytu (po angielsku welfare). Koncentruje ono swoje działania wokół pięciu projektów.

Programa para el Bienestar de las Personas Adultas Mayores (program na rzecz dobrobytu osób starszych) to powszechne emerytury przyznawane każdemu obywatelowi po ukończeniu 65 roku życia, które w ciągu sześcioletniej kadencji Lopeza-Obradora wzrosły niemal 6-krotnie (w latach 2000-2018 nie wzrosły prawie wcale). Wysokość tego świadczenia podwyższona została z 1 160 do 6 000 peso meksykańskich w ramach federalnego programu. Z programu tego korzysta korzysta 11,5 miliona ludzi.

W 2019 r. wprowadzono wsparcie w wysokości 2 950 peso wypłacane co dwa miesiące w ramach Programa Pensión para el Bienestar de las Personas con Discapacidad . Jest przeznaczone dla osób z niepełnosprawnościami w wieku 0-29 lat, mieszkańców rdzennych wspólnot indiańskich i afromeksykańskich w wieku 30-64 lat oraz osób dotkniętych skrajnym ubóstwem i wykluczeniem społecznym⁸.

W 2019 r. meksykańskiej wsi zadedykowano projekt Programa Sembrando Vida (program rozsiewania życia). Z jednej strony udziela on wsparcia ekonomicznego, z drugiej dąży do odwrócenia negatywnych skutków degradacji środowiska naturalnego. Około pół miliona rolników zamieszkujących biedniejsze rejony w 21 stanach (na 32) mogą liczyć na dopłaty w wysokości 6250 peso w zamian za uprawianie roślin dających drewno (sosna, kaktus nopal, jabłonie i inne drzewa owocowe)⁹.

Programa para el Bienestar de Niños y Niñas, Hijos de Madres Trabajadoras – program na rzecz dobrobytu dla dzieci pracujących matek zainicjowany w 2019 r. – ma na celu wsparcie dzieci wychowujących się w niekompletnych rodzinach. Istnieją warianty tego projektu. Po pierwsze, na 1160 peso wypłacane co dwa miesiące mogą liczyć rodzice lub opiekunowie samotnie wychowujący dziecko pod wrunkiem, że albo pracują, albo aktywnie poszukującpracy, albo się uczą. Po drugie, dzieci, nastolatkowie i młodzi do ukończenia 23 roku życia, którzy stracili matkę, mogą liczyć na następujące wsparcie płatne co 2 miesiące : 700 peso – dzieci od narodzin do 5 roku życia, 1 200 peso – dzieci od 6 do 12 roku życia, 1 690 peso – nastolatkowie od 13 do 15 roku życia, 2 180 peso – nastolatkowie od 16 do 18 roku życia, oraz 2 400 peso – młodzież od 19 do 23 roku życia¹⁰.

Fondo de Aportaciones para la Infraestructura Social to fundusz na rzecz rozbudowy infrastruktury społecznej działający od 1998 r. Obejmuje on pieniądze przewidziane na przedsięwzięcia w ośmiu dziedzinach: woda pitna, kanalizacja, drenaż, elektryfikacja, infrastruktura edukacyjna, infrastruktura medyczna, rewitalizacja mieszkań, urbanizacja¹¹. W 2023 r. budżet tego funduszu wyniósł ponad 112 miliardów peso, co jest najwyższym wynikiem od ponad dekady.

Warto również wspomnieć o dwóch innych programach socjalnych realizowanych przez ministerstwo pracy (Secretaria de trabajo) i ministerstwo edukacji (Secretaría de Educación Pública). Mowa tu o projektach: Jóvenes Construyendo el Futuro – Młodzież Budująca Przyszłość – oraz Beca para el Bienestar Benito Juárez de Educación Básica – Stypendium na rzecz Dobrobytu „Benito Juarez” Edukacji Podstawowej. Pierwszy z tych projektów skierowany jest do młodzieży w wieku 18 – 29 lat, która, ani nie pracuje, ani się nie uczy. Młodzi Meksykanie pod warunkiem podjęcia szkolenia zawodowego (przyuczenia do zawodu) mogą liczyć na comiesięczne wsparcie finansowe w wysokości 7 572 peso oraz ubezpieczenie zdrowotne. Świadczenie to może być pobierane przez rok. W zeszłym roku z tej możliwości skorzystały prawie 3 miliony osób¹². Z kolei dla dzieci i młodzieży przed ukończeniem 18 roku życia, o ile osoby te pochodzą z ubogich rodzin i pobierają naukę w szkole publicznej, ministerstwo edukacji przeznacza co miesiąc 920 peso. Nie jest to imponująca kwota, jednak wydaje się, że głównym celem programu jest zachęta, by młodzież nie porzucała przedwcześnie nauki. Niestety, pomimo darmowego systemu oświaty, wciąż zbyt wielu uczniów nie kończy edukacji średniej.

Infrastruktura: koleje i lotniska

Rząd Andreasa Manuela Lopeza-Obradora, aby stworzyć wiele nowych miejsc pracy i zapewnić krajowi rozwój na najbliższe lata, postanowił zainwestować w transport kolejowy i lotniczy. Pociągi pasażerskie w Meksyku przestały jeździć w 2001 r., co było bezpośrednim następstwem prywatyzacji przeprowadzonej w 1995 r. Aby ją przeprowadzić, ówczasny prezydent Ernesto Zedillo musiał doprowadzić do nowelizacji artykułu 28 konstytucji. Decyzja ta wywołała wiele kontrowersji, bo w pewnym sensie roztrwoniono tym sposobem wysiłek wielu pokoleń zaangażowanych od połowy XIX w. w budowę linii kolejowych oraz skazano część populacji na wykluczenie komunikacyjne (mowa tu przede wszystkim o mieszkańcach wiosek położonych w trudno dostępnych miejscach – np. wysoko w górach).

Jednym z głośniejszych kontestatorów terapii szokowej przeprowadzonej na meksykańskich kolejach pozostawał Andes Manuel Lopez Obrador. Dlatego gdy objął on rządy w państwie, zrealizował dwa duże projekty mające na celu odwrócenie jej negatywnych skutków. W grudniu 2023 r. do użytku oddano Tren Maya. Jest to system linii kolejowych na półwyspie Jukatan łączący Cancun – największy kurort Morza Karaibskiego – z tropikalnymi parkami naturalnymi oraz najsłynniejszymi stanowiskami archeologicznymi eksponującymi kulturalne dziedzictwo Majów wraz z ich imponującymi piramidami (np. Uxmal, Chichén Itzá, Palenque).

Trasy, po których kursują teraz nowoczesne pociągi, rozciągają się na odległość 1600 km w pięciu stanach Republiki (Chiapas, Tabasco, Campeche, Yucatan i Quintana Roo) dynamizując transport na obszarze odwiedzanym przez ponad 20 mln turystów rocznie. Rząd federalny zatroszczył się również, aby lokalna społeczność mogła skorzystać z tego projektu na preferencyjnych zasadach, tj. płacić niższe ceny biletów (niższe od cen biletów autobusów pierwszej klasy i niemal identyczne z cenami autobusów drugiej klasy).

Innym ważnym przedsięwzięciem rządowym w dziedzinie szeroko pojętej logistyki jest Corredor Interoceánico del Istmo de Tehuantepec (CIIT), czyli system linii kolejowych liczący w sumie 1200 km, którego podstawowym zadaniem jest połączenie portu w Salina Cruz na wybrzeżu Pacyfiku z oddalonym o 300 km portem Coatzacoalcos znajdującym się po stronie atlantyckiej. Tym sposobem Meksyk utworzył nowy punkt węzłowy międzynarodowego handlu łączący Azję, Oceanię, obie Ameryki i Europę. W wąskim pasie meksykańskiego terytorium pomiędzy dwoma oceanami powstaje 10 parków przemysłowych, z czego połowa w stanie Oaxaca, który jest jednym z najbiedniejszych miejsc Meksyku. PKB na mieszkańca nie przekracza tam 6 tysięcy dolarów, czyli wynosi prawie 4 razy mniej niż w stolicy kraju¹³. Dzięki inwestycji w nowoczesny przemysł stan Oaxaca zanotował wzrost PKB o prawie 8%¹⁴, podczas gdy średnia krajowa wyniosła nieco ponad 3%. Oprócz zastosowania stricte przemysłowego Corredor Interoceánico del Istmo de Tehuantepec (CIIT) obsługuje już ruch pasażerski w stanach Chiapas, Oaxaca i Veracruz, a na wykończeniu są prace łączące ze wspomnianym Tren Maya.

Innym ważnym, obszarem inwestycji rządu federalnego jest transport lotniczy. Od 2018 r. wybudowano dwa nowe lotniska. Pierwsze z nich – Aeropuerto Internacional Felipe Angeles (AIFA) – znajduje się w odległości 40 km od stolicy kraju. Jego budowa wzbudziła liczne kontrowersje i polityczne spory – przeciwnicy jego powstania (opozycja parlamentarna) podnosili zarzut nierentowności i złej lokalizacji, natomiast zwolennicy (rząd) pokreślali, że główne lotnisko Meksyku, Aeropuerto Internacional de la Ciudad de Mexico (AICM), nie jest w stanie dalej się rozwijać i obsługiwać wzrastającego natężenia ruchu lotniczego, znajduje się bowiem zbyt blisko centrum miasta. Rząd przeforsował swój projekt, w związku z czym na terenie bazy meksykańskich sił powietrznych w Santa Lucia powstał nowoczesny i pięknie wykończony port lotniczy, którego budowa zajęła 2,5 roku (lata 2019 – 2022). Z lotniska tego można polecieć do 36 miast Republiki Meksykańskiej oraz 7 miejsc w Ameryce Łacińskiej i Stanach Zjednoczonych. Lotnisko Felipe Angeles posiada dodatkowo największy w kraju terminal cargo obsługujący najważniejsze firmy transportowe. Początkowo port wymagał rządowych subwencji, natomiast już w pierwszym trymestrze 2024 r. zanotowało pierwsze zyski.

Drugie lotnisko będące zasługą obecnie urzędującego prezydenta znajduje się w kurorcie Tulum, którego białe od karaibskiego piasku plaże, turkusowa woda, palmy i zabytki kultury Majów przyciągają każdego roku ok 2 mln turystów. Tulum znajduje się nieopodal, bo zaledwie 130 km od Cancun (jednego z najchętniej odwiedzanych miejsc Meksyku). Oba miasta połączone są linią Tren Maya.

Warto dodać, że wszystkie wymienione projekty budowlane, a także inne pomniejsze (np. rozbudowa sieci tzw. banków ludowych, w których mieszkańcy wsi mogą pobierać świadczenia socjalne, albo odbudowa i wyposażenia 250 000 domostw w okolicach Acapulco zniszczonych przez huragan Otis) zrealizowało Ministerstwo Obrony i Ministerswto Marynarki Wojennej. To nietypowe rozwiązanie wynikło z faktu, że dotychczasowe projekty realizowane przez podmioty prywatne w ramach przetargów publicznych zbyt często stanowiły pożywkę dla korupcji, która trawiła Meksyk przez wiele dekad. Anders Manuel Lopez Obrador potrafił poradzić sobie i z tą patologią, co w połączeniu z poprawą materialnych warunków społeceństwa, sprawiło, że kończył urząd ciesząc się poparciem na poziomie 77%.

Podsumowując kandencję Lopeza-Obradora w świetle jego wyjątkowo skutecznej walki z neoliberalną spuścizną poprzedników, nie można rzecz jasna pominąć poprawy sytuacji materialnej meksykańskich robotników. Jest to zasługa historycznego wzrostu płac. Od 2021 r. średnie wynagrodzenie w przemyśle wzrosło niemal o 30%, co nie umknęło uwadze dra Michała Możdżenia z Polskiej Sieci Ekonomii.

Czasy AMLO były dla meksykańskich wynagrodzeń najlepsze od co najmniej 30 lat – pisze ekonomista na platformie X – Przy spadającym długu zewnętrznym, saldzie obrotów bieżących bliskim równowagi i wysokich FDI (zagranicznych inwestycjach bezpośrednich – przyp. red.) może tym razem nie spadnie na ten umęczony kraj kolejny kryzys.

Ciężkie jest życie robotnika w Meksyku. Czasy AMLO były dla meksykańskich wynagrodzeń najlepsze od co najmniej 30 lat. Przy spadającym długu zewnętrznym, saldzie obrotów bieżących bliskim równowagi i wysokich FDI może tym razem nie spadnie na ten umęczony kraj kolejny kryzys 🤞 pic.twitter.com/NVLn4mQ123
— Michał Możdżeń (@micha_mozdzen) June 10, 2024

Zdecydowanie warto zanotować sobie wszystkie te parametry, kiedy ktoś zdecyduje się w końcu w tak bezkompromisowy sposób rozprawić się z modelem gospodarczym zainstalowanym w Polsce 30 lat temu i rozlegną się głosy wieszczące koniec świata. Rząd Mateusza Morawieckiego zdołał poddać neoliberalizm jedynie kosmetycznej korekcie, gabinet Donalda Tuska będzie go raczej utrwalać.